Ziya Paşa Terkib-i Bend İncelemesi

 

Terkib-i Bend 

- 4. Bend - 

Bir katre içen çeşme-i pür-hûn fenâdan

Bâşın alamaz bir dahî bârân-ı belâdan

Âsûde olam dersen eğer gelme cihâne

Meydâne düşen kurtulamaz seng-i kazâdan

Sâbit-kadem ol merkez-i me’mûn-ı rızâda

Vâreste olup dâire-i havf u recâdan

Dursun kef-i hükmünde terâzû-yı adâlet

Havfın var ise mahkeme-i rûz-ı cezâdan

Her kim ki arar bû-yı vefâ tab’-ı beşerde

Benzer ana kim devlet umar zıll-ı hümâdan

Bî-baht olanın bağına bir katresi düşmez

Bârân yerine dürr ü güher yağsa semâdan

Erbâb-ı kemâli çekemez nâkıs olanlar

Rencîde olur dîde-i huffâş ziyâdan

Her âkıle bir derd bu âlemde mukarrer

Râhat yaşamış var mı gürûh-ı ukalâdan

Hâlletmediler bu lûgazın sırrını kimse

Bin kâfile geçti hükemâdan fuzalâdan

Kıl san’at-ı Üstâd’ı tahayyürle temâşâ

Dem urma eğer ârif isen çûn ü çerâdan

İdrâk-i me’âlî bu küçük akla gerekmez

Zîrâ bu terâzû o kadar sıkleti çekmez

                                      Ziya Paşa

Günümüz Türkçesiyle

Yokluk kanıyla dolu çeşmeden bir damla içen, bir daha bela yağmurundan başını alamaz.

Eğer mutlu olayım dersen dünyaya gelme, (çünkü) meydana düşen kaza taşından kurtulamaz.

Korku ve yalvarma dairesinden kurtulup razı olmanın (hoşnutluğun) emniyetli merkezinde sabit ayaklı ol.

Ceza gününün mahkemesinden korkun varsa hükmünün elinde adalet terazisi bulunsun (yargıların adaletli olsun)

İnsanın yaradılışında vefa kokusu arayan kişi, Hüma kuşunun gölgesinde devlet (mutluluk) arayan kişiye benzer.

Gökten yağmur yerine inci ve elmas yağsa bahtsız olanın bağına bir damlası (tane) düşmez.

Eksik kişiler olgun kişileri çekemez, (çünkü) yarasanın gözü ışıktan incinir (rahatsız olur).

Her akıllının bu âlemde bir derde uğrayacağı kararlaştırılmıştır, akıllılar topluluğundan rahat yaşamış var mı?

Erdemli kişilerden, filozoflardan bin kafile geçti, bu bilmecenin sırrını kimse halledemedi.

Eğer arif (anlayışlı kişi) isen nasıl ve niçin deme, Üstad’ın sanatını hayretle seyret.

Yüce anlamı idrak etmek bu küçük akla gerekmez, zira bu terazi (akıl) o kadar ağırlığı çekmez.

Eser Hakkında

Ziya Paşa’nın Terkib-i Bend’i her biri 10 beyit ve bir vasıta beyitten oluşan 12 bentlik bir manzumedir. Bağdatlı Ruhi’nin Terkib-i Bend’ine nazire olarak yazılan eserin geneline bakıldığında biçim ve içerik olarak geleneksel anlayışı sürdürdüğü görülür. Tahlil edilen bent “4. Bent”tir.

Şiirin Biçim Yönünden İncelenmesi

Nazım biçimi: Terkib-i Bend’tir.

Nazım birimi: Şiir beyitlerden ve onların birleşimi bentlerden oluşmaktadır. Son beyitler vasıta beyittir.

Ölçüsü: Aruz ölçüsünün “mef û lü / me fâ î lü / me fâ î lü fe û lün” kalıbıyla yazılmıştır.

Uyak düzeni: “aa / xa / xa / xa / xa / xa / xa / xa / xa / xa / bb” biçimindedir.

Şiirin Ahenk Unsurları (Uyak ve Redifler)

---fenâdan

---belâdan

---kazâdan

---recâdan

---cezâdan

---hümâdan

---semâdan

---ziyâdan

---ukalâdan

---fuzalâdan

---çerâdan     “-â” tam uyak; “-dan” redif

---gerekmez

---çekmez       “-ek” tam uyak; “-mez” redif

Şiirdeki Diğer Ahenk Unsurları: Şair, uyak ve rediflerin dışında ses tekrarı olan aliterasyonlardan (ünsüz seslerin tekrarı) ve asonanslardan (ünlü seslerin tekrarı) yararlanmıştır. Ayrıca bazı kelimelerin tekrarıyla da (bir-bir, kim-kim, bu-bu, olam-ol-olup… gibi) hem ahengi arttırmış, hem de anlamı pekiştirmiştir.

Şiirin teması: Dünyanın geçiciliğidir.

Şiirin İçerik Yönünden İncelenmesi (Açıklama – Yorum)

1. beyit

Bir katre içen çeşme-i pür-hûn fenâdan

Bâşın alamaz bir dahî bârân-ı belâdan

(Yokluk kanıyla dolu çeşmeden bir damla içen, bir daha bela yağmurundan başını alamaz.)

Şaire göre içinde yaşadığımız dünya sıkıntılar, belalar ve acılarla doludur. Dünyaya gelen herkes bu dertleri çekmek zorundadır. Bu nedenle tüm eziyet ve sıkıntılara hazır olmalı ve bu durumu kabullenmelidir. Şair, kendi hayatı sıkıntılarla geçtiği için dünyaya karamsar bir açıdan bakıyor. Aslında şair, bu dizelerde kendine sesleniyor.

“Bâran-ı belâ (bela yağmuru) sözünde teşbih (benzetme) sanatı (bela yağmura benzetilmiş) vardır. “Pür-hûn fenâ” sözünde istiare (kan dolu çeşmeden kasıt dünyadır) sanatı vardır.

2. beyit

Âsûde olam dersen eğer gelme cihâne

Meydâne düşen kurtulamaz seng-i kazâdan

(Eğer mutlu olayım dersen dünyaya gelme, (çünkü) meydana düşen kaza taşından kurtulamaz.)

Bu beyit, ilk beyitte dile getirilenlerin, farklı kelimelerle tekrarı niteliğindedir. Bu beyitte, dünyada gerçek mutluluğun bulunamayacağı, her şeyin gelip geçici olduğu vurgulanıyor. Şair, tasavvuf geleneğinden gelmemesine rağmen tasavvufun etkisiyle dünyanın geçiciliğini vurguluyor.

Kaza, insanın başına gelebilecek can ya da mal yitimine yol açan kötü olay demektir. Meydandan kasıtsa dünyadır. İnsanın başına her an bir kaza gelebilir. Dünyaya gelen herkes er geç istenmeyen olay ve durumlarla karşılaşacaktır. Şaire göre bundan kaçış yoktur.

“Meydan” dünya anlamında, “seng-i kaza” bela anlamında kullanılmıştır; mecaz sanatı vardır.

3. beyit

Sâbit-kadem ol merkez-i me’mûn-ı rızâda

Vâreste olup dâire-i havf u recâdan

(Korku ve yalvarma dairesinden kurtulup razı olmanın (hoşnutluğun) emniyetli merkezinde sabit ayaklı ol.)

Şair, insanlara daha doğrusu kendine tavsiyelerde bulunuyor. Yüksek makamda bulunanlara ya da yetkililere yalvarmaktansa sahip olduklarınla yetinmenin daha onurlu bir tutum olacağını savunuyor. İnsan hak etmediği mevkilere gelirse hiçbir zaman korku ve yalvarmadan kurtulamaz. Eğer insan sahip olduklarına şükreder ve kaderine razı olursa rahat ve güvende olur. Şairin, hayatı buyunca kimseye minnet etmediği, doğru bildiğini yapmaktan şaşmadığı, dürüstlükten ayrılmadığı bilinmektedir.

4. beyit

Dursun kef-i hükmünde terâzû-yı adâlet

Havfın var ise mahkeme-i rûz-ı cezâdan

(Ceza gününün mahkemesinden korkun varsa hükmünün elinde adalet terazisi bulunsun -yargıların adaletli olsun- )

Şair, bu beyitte adaletin önemini vurguluyor. Hangi makam ve mevkide olursa olsun, hangi işte çalışırsa çalışsın, herkes işini doğru dürüst yapmak zorundadır. Eğer ki insan yetkilerini kötüye kullanırsa; hem bu dünyada hem de öbür dünyada bunun cezası ağırdır. İnsan yaşadığı müddetçe doğruluk ve adaletten ayrılmamalıdır.

Bu beyitte; “adalet, terâzû (terazi), mahkeme, kef-i hükm (hükmün eli), havf (korku) ve ceza kelimeleri arasında tenasüp sanatı (anlamca birbiriyle ilgili sözcüklerin bir arada kullanması) vardır.

5.beyit

Her kim ki arar bû-yı vefâ tab’-ı beşerde

Benzer ana kim devlet umar zıll-ı hümâdan

(İnsanın yaradılışında vefa kokusu arayan kişi, Hüma kuşunun gölgesinde devlet (mutluluk) arayan kişiye benzer.)

Şaire göre, bu dünyada kimseye güvenmemek gerekir. En güvendiğiniz kişiler bile hiç ummadığınız bir anda size yanlış yapabilir. Bunun tarihte pek çok örneği vardır. Yıkılmaz sanılan pek çok kişi en yakındakilerin ihanetiyle sırtından vurulmuş, düşmanlarının yapamadığını en yakınları yapmıştır. “Taş uzaktan gelmez” atasözü boşuna söylenmemiştir.

Bu beyitte geçen “Hüma” masallarda geçen efsane bir kuştur. Böyle bir kuştan medet ummakla insanlarda vefa aramak aynı şeylerdir. Yani ikisi de imkânsızdır. Şair de hayatı boyunca en güvendiği insanlar tarafından ihanete uğramış, bu nedenle çeşitli sıkıntılar yaşamış biridir.

6. beyit

Bî-baht olanın bağına bir katresi düşmez

Bârân yerine dürr ü güher yağsa semâdan

(Gökten yağmur yerine inci ve elmas yağsa bahtsız olanın bağına bir damlası (tane) düşmez.)

Bazı insanın işleri bir kere ters gitmeye görsün, bütün terslikler onu bulur. Başı bir türlü beladan kurtulmaz. Herkes dünyanın nimetlerinden faydalanırken ona bir damlası bile düşmez. Bu durum biraz da insanların bakış açısına bağlıdır. Kimisi yokluk içinde bile sahip olduklarına şükrederken kimisi de tüm varlığına ve zenginliğine rağmen bulunduğu durumdan şikâyetçi olmaya devam eder. Şair, zaman zaman sıkıntıya düşmüş biri olarak, durumundan hiç de hoşnut değildir.

7. beyit

Erbâb-ı kemâli çekemez nâkıs olanlar

Rencîde olur dîde-i huffâş ziyâdan

(Eksik kişiler olgun kişileri çekemez, (çünkü) yarasanın gözü ışıktan incinir.)

Hak etmediği halde yüksek mevkilere gelen kişiler bunun eksikliğini her zaman hisseder, sürekli bunun ezikliğini yaşarlar. Bu nedenle hak ederek yüksek makamlara gelenleri hiçbir zaman çekemezler. Nasıl ki yarasalar ışıktan rahatsız olursa onlar da olgun, bilgili kişilerden rahatsız olurlar.

Şair bu beyitte “ziya” kelimesini iki anlamda hem “ışık” hem de kendi ismi olarak kullanıyor. Tevriye sanatı (bir kelimeyi iki anlama gelecek şekilde kullanma) vardır.       

8. beyit

Her âkıle bir derd bu âlemde mukarrer

Râhat yaşamış var mı gürûh-ı ukalâdan

(Her akıllının bu âlemde bir derde uğrayacağı kararlaştırılmıştır, akıllılar topluluğundan rahat yaşamış var mı?)

Şaire göre bilgi ve akıl insana diğer canlılarda olmayan bir sorumluluk yüklemiştir. Okuyan, öğrenen ve düşünen insan dünyadaki güzelliklerin yanında yaşanan çirkinliklerin, yanlışlıkların ve adaletsizliklerin de farkına varır. Bu da insana büyük bir sorumluluk yükler. Bilmeyen, görmeyen ve duymayan insanlarsa kendi dünyalarında rahat ve mesut yaşar. Bu nedenle akıllı ve bilgili insanların bu dünyada rahat ve huzur içinde yaşaması mümkün değildir.

Burada geçen “gürûh-ı ukâla (akıllılar topluluğu)” tamlaması dikkat çekicidir. Aslında böyle bir topluluk yoktur. Şair burada tarihteki tüm akıllı, bilgili, düşünen kişileri kastediyor.

Beyitte geçen “derd” ve “rahat” kelimeleri arasında tezat sanatı vardır.

9. beyit

Hâlletmediler bu lûgazın sırrını kimse

Bin kâfile geçti hükemâdan fuzalâdan

(Erdemli kişilerden, filozoflardan bin kafile geçti, bu bilmecenin sırrını kimse halledemedi.)

İnsan aklı pek çok sorunu çözmek ve pek çok şeyi anlamak için yeterlidir. Ancak insan aklının çözemeyeceği sırlar da vardır. İşte şair, bu sırlara dikkat çekerek tarihte pek çok akıllı insanın, erdemli kişinin ve filozofun bu sırları çözemediğini söyler. Çözülemeyen sırlardan kasıt; şairin daha önceki dizelerde dile getirdiği dünyaya geliş nedenimiz, makam mevki hırsı, insanın başına gelen bela ve sıkıntılardır.

10. beyit

Kıl san’at-ı Üstâd’ı tahayyürle temâşâ

Dem urma eğer ârif isen çûn ü çerâdan

(Eğer arif (anlayışlı kişi) isen nasıl ve niçin deme, Üstad’ın sanatını hayretle seyret.)

Dünya ile ilgili sırları aklıyla çözmeye çalışanların hiçbir zaman rahat ve huzur yüzü görmeyeceğini iddia eden şair, “bunların tek çözümü Allah’a sığınmaktır” diyor. Arif olan, yani anlayışlı, sezgileri kuvvetli kişi nasıl ve niçin sorularını bir tarafa bırakarak Allah’ın yarattıklarını hayretle seyretmelidir. Bu beyitte Allah, üstada; evren de sanat eserine benzetilmiştir. Açık istiare vardır.

11. beyit (vasıta beyit)

İdrâk-i me’âlî bu küçük akla gerekmez

Zîrâ bu terâzû o kadar sıkleti çekmez

(Yüce anlamı idrak etmek bu küçük akla gerekmez, zira bu terazi (akıl) o kadar ağırlığı çekmez.)

Şair, bu beyitte de önceki beyitlerdeki gibi insan aklının bazı sırları çözemeyeceği ve anlayamayacağı kanaatindedir. Çünkü insan aklı bu sırları taşıyacak nitelikte değildir. Evren karşısında insan aklı çok küçük kalmaktadır.

Bu beyitte “terâzû (terazi)”, “akıl” anlamında kullanılmıştır açık istiare vardır.

Bu beyit vasıta beyit olduğu için bir sonraki bentte de benzeri konuların dile getirileceği anlaşılıyor.

Dil ve Anlatım

Terkib-i Bend, genelde yazıldığı dönemin (18. Yüzyıl) dil ve anlatım özelliklerini taşımaktadır. Beyitlerin çoğu atasözü niteliği taşımaktadır. Şiirin dili, Arapça ve Farsça kelimeleri barındırmasına rağmen anlatım akıcı ve anlaşılır bir niteliktedir. Şair, söz sanatlarına ve anlaşılması güç tamlamalara yer vermemiştir.

Genel Değerlendirme

Şiirde biçim olarak terkib-i bendin gelenekselleşmiş yapısı korunmuş, ancak içerik olarak yeni fikirlere yer verilmiştir. Şiire duygudan çok düşünce hâkimdir. Şiiri günümüze kadar getiren içeriğindeki atasözü niteliğindeki sözlerdir.