Deneme Türü Özellikleri
Deneme nedir
Bir
kişinin herhangi bir konuda duygu, düşünce ve görüşlerini paylaşmak amacıyla
kesin hükümlere varmadan samimi bir üslupla yazdığı yazılara deneme denir.
Deneme,
yazarın belli bir konuya ilişkin kişisel duygu ve düşüncelerini anlattığı
yazılardır. Bu türde ilk metinler 16. yüzyılda Fransız yazar Montaigne’de
görüldü. Bu metinler, Essais (Denemeler)
adıyla yayınlandı. Böylece pek çok ülkede ilgiyle okunan edebi türün adı da
konmuş oldu.
Deneme
tür ve üslup açısından pek çok türe yaklaşır. Bu nedenle yazılması en zor
türlerden biridir. Deneme yazarken dikkat edilmezse fıkra, sohbet, inceleme ya
da eleştiriye yaklaşma riski her zaman vardır.
Denemenin Özellikleri
Denemeler
iddialı olmayan, ispatlama kaygısı taşımayan, temelde insan doğallığını ön
plana çıkaran yazılardır.
Denemeler
toplumsal konulardan çok kişisel konulara ve iç hesaplaşmalara daha yakındır.
Denemeye özgü belli bir konu sınırlaması yoktur. Denemeler “yaşam, ölüm, sanat,
siyaset, felsefe, ahlak, iletişim” gibi pek çok konuda yazılabilir.
Denemede
yazar, anlattıklarını kanıtlamak zorunda değildir. Bilimselden çok kişisel
görüşlerini açıklar. Okuyucuyu kendi düşüncelerine inandırma kaygısı yoktur.
Deneme
yazarı, çoğu insanın göremediği, farkına varamadığı ayrıntıları, incelikleri,
güzellikleri, olağanüstü özellikleri görebilen, onları okuyucular için ilginç
hale getiren ve yazıya dönüştüren kişidir.
Denemede
sistematik bir düşünceye bağlanma zorunluluğu yoktur. Deneme yazarlığı oldukça
geniş bir bakış açısı, zengin bir edebiyat kültürü, özgün bir anlatım tarzı
gerektirir. Bu özellikleri kendinde barındıran yazarların denemeleri okura pek
çok alanda katkı sağlar, ufuklarını genişletir.
Denemede
fikirler; şiirsel, akıcı ve samimi bir dille anlatılır. Bu nedenle deneme yazılarının
geniş halk kitlelerine kolayca ve rahatlıkla ulaşma özelliği vardır.
Denemede
konuşma dilinin düşünsel anlatıma dönüştüğü görülür, sanatsal ve bilimsel
terimlere pek rastlanmaz.
Deneme,
Batı’da Fransız edebiyatı yazarlarından Montaigne ile başlar. Deneme türünün en
önemli yazarlarından biri de İngiliz yazar Francis Bacon’dur. 16. yüzyıl
sonlarında Albert Camus, Alain de Botton, Jean Paul Sartre gibi yazarlar
eserleriyle deneme türüne çağdaş bir içerik kazandırır.
Türk
Edebiyatında Deneme
Deneme,
Türk edebiyatına Batı edebiyatından geçmiştir. Cumhuriyet öncesinde “tecrübe-i kalemiyye” ya da “kalem tecrübesi” gibi isimler
kullanılsa da edebi tür olarak deneme
kelimesinin kullanılması Cumhuriyet döneminde görülür.
Tanzimat
sonrasında benzer yazılar yazılmasına rağmen deneme türünün Batılı anlamda edebiyatımızda
yer etmesi cumhuriyet döneminde gerçekleşmiştir.
Türk
edebiyatında deneme türünde pek çok eser yayınlanmıştır. Bu eserler genellikle
değişik zamanlarda gazetelerde yayınlanmış deneme yazılarının bir kitapta
toplanmasıyla oluşturulmuş eserlerdir. Bu eserlerde yer alan yazıların bir
kısmı inceleme ya da eleştiri yazısı olarak da görülmektedir. Bu bakımdan
deneme türü için kesin bir sınıflandırma yapılamamaktadır.
Türk
edebiyatında yer alan denemeler konuları bakımından “sanat ve edebiyat konulu
denemeler”, “dil konulu denemeler”, “felsefe konulu denemeler”, “şehir konulu
denemeler”, “sosyal ve siyasal konulu denemeler”, “din konulu denemeler”,
“psikoloji konulu deneler”, “kadın konulu denemeler”, “karışık konulu
denemeler” olarak sınıflandırılabilir.
Türk
edebiyatında önemli deneme kitapları arasında Ahmet Haşim’in “Bize Göre”, Ahmet
Rasim’in “Eşkâl-i Zaman”, Refik Halit Karay’ın “Bir Avuç Saçma”, “Üç Nesil
Hayat”, Falih Rıfkı Atay’ın “Eski saat”, “Pazar Konuşmaları” sayılabilir.
Deneme
türünün önemli yazarları arasında Nurullah Ataç, Sabahattin Eyüboğlu, Suut
Kemal Yetkin, Salah Birsel, Vedat Günyol, Enis Batur, Cemil Meriç, Melih Cevdet
Anday, Bilge Karasu sayılabilir.
Kaynaklar
